1826'ya Kadar Alevilik

[ali-haydar]

1826'ya Kadar Alevilik XVI. yüzyılın sonlarına gelindiğinde Anadolu’da Alevilik veya o dönemdeki adıyla “Kızılbaşlık” organizasyonunu tamamlamış, sosyal ve dinsel kurum ve kuralları bugün bilinen görünümünü kazanmış durumdaydı. Varolan devlet düzeni ile Anadolu’ya göçlerin başlamasından bu yana sorunlu olan genel olarak kızılbaş adıyla anılan ve özelde tahtacı, çepni gibi alt gruplardan oluşan bu heterodoks kitlelerin Safevi Devleti’nin ortaya çıkışında önemli katkıları olmuş, bu oluşumu canla başla desteklemişlerdir. Babailer ayaklanması(1240) ile başlayan merkezi iktidarla yaşanan onlarca sürtüşme Şah İsmail’in ortaya çıkışıyla doruk noktasına varmış ve Şah İsmail’in Çaldıran Ovası’nda yenilmesi ile şiddetini yitirmiş, kızılbaşların Osmanlı’ya direnci için için yaşamaya devam etmiştir. Bu yenilgi sonrası Osmanlı ile zaman zaman yaşanan çatışmalar yerini bu kitlelerin oldukça disiplinli bir sosyal ve dinsel kapalı bir cemaat hayatı sürmeleri sürecine bırakmıştır. Bu süreçte hem coğrafi hem de sosyal marjinalleşme yaşanmıştır. Yoğun baskılar ve çatışmalar bu insanların ulaşılması güç coğrafi alanlara gitmelerini zorunlu hale getirmiş ve buralarda devlet düzenine uzak ve yabancı, kendi sosyal ve dinsel gereksinimlerini karşılamak üzere bir toplumsal yapılanma ortaya çıkmıştır. Daha çok köyler şeklinde olan bu yapılanma aynı zamanda birbirleriyle de iletişim halinde olan bir organizasyona da sahiptir. Bu iletişim ağı sayesindedir ki örneğin Toroslar’da, Elbistan’da, Erzincan’da ve Aydın’da, yani birbirinden oldukça uzak yörelerde yaşayan kızılbaşlar arasında öz bakımından farklı yönler bulunmamaktadır. Bu durum büyük ölçüde o dönemlerde bilgiyi adeta tekellerinde bulunduran ve bu bilginin iletişimini sağlayan Dedeler ve en önemli bilgi kaynakları olan elyazması “buyruk” kitapları sayesindedir.

Belli zamanlarda köy köy dolaşarak taliplerini ziyaret eden ve sorunlarını çözen Dedeler dinsel konuların yanısıra hukuksal konularda da başvuru makamıydı. Mesela Dersim’de Dedeler silahsız dolaşırlar, birbirleriyle çatışan aşiretleri ancak onların kutsal güçleri durdurabilir, onun çözümüne razı olurlardı.

Demek ki XVI. Yüzyıldan cumhuriyet’in kuruluşuna kadar Aleviler yukarıda özetlemeye çalıştığımız koşullarda yaşamışlardır. Bu zaman içerisinde Osmanlı idaresi onları hep potansiyel bir tehdit olarak görmüş, dindışı ve ahlakdışı saymış, hatta yoksaymıştır. Osmanlı onları yoksaydığından ve en alçaltıcı iftiraları(mumsöndü) sünni kitlelere aşıladığından dolayı onlar da deyim yerindeyse başlarının çaresine bakmışlardır. Yezid düzeni saydıkları Osmanlı idaresi ile her türlü bağlantıyı kesmişler, inanç ve adetlerini dışarıya kapalı bir şekilde yüzyıllarca yaşatmayı başarmışlardır. Bu başarı da şüphesiz sözlü geleneğin, coşkulu edebiyatlarının payı büyüktür